Sách Hàn Phi Tử/Quan sát hành động (Quan hành)

1.

Người đời xưa vì mắt không thể nhìn thấy mình được cho nên lấy gương để soi mặt. Vì cái khôn không tự biết mình được cho nên lấy cái đạo để sửa mình. Cho nên cái gương không có tội vì đã thấy những chỗ sẹo. Đạo không có thù oán vì đã làm rõ cái sai. Con mắt không có gương thì không thể dựa vào cái gì để sửa chữa râu mày. Thân mình không có đạo thì không thể dựa vào đâu để biết điều mê hoặc.

Tây Môn Bảo tính nóng cho nên mang da thuộc ở chân để kiềm chế mình chậm lại. Đổng An Vu tính chậm cho nên đeo dây cung ở chân để thúc giục mình nhanh hơn. Cho nên lấy cái có thừa để bồi bổ cái không đủ, lấy cái dài để nối cái ngắn, gọi là bậc vua sáng. Trong thiên hạ có ba cái chắc chắn. Đó là người khôn có cái không thể làm được. Thứ hai, người mạnh có cái không nhắc lên được. Thứ ba, người khoẻ có cái không thể thắng được.

2.

Cho nên dù có cái khôn của Nghiêu nhưng không được đám đông giúp đỡ thì cũng không thể lập được công lớn. Có cái mạnh của Ô Hoạch nhưng không được người ta giúp đỡ thì cũng không thể tự nhắc mình lên được. Có sức khoẻ của Mạnh Bôn, Hạ Dục mà không có pháp luật và thuật trị nước thì cũng không thắng mãi được. Ô Hoạch xem một ngàn cân là nhẹ mà xem thân mình là nặng, không phải vì thân anh ta nặng hơn ngàn cân mà vì cái thế không tiện. Ly Chu dễ thấy ngoài trăm bước mà khó thấy lông mi của mình. Không phải trăm bước là gần mà lông mi là xa, mà vì cái lẽ tự nhiên là không thể làm được điều đó.

Cho nên vị vua sáng không trách Ô Hoạch về chỗ không thể tự nhấc mình lên, không bắt bẻ Ly Chu về chỗ không thể tự thấy mình. Nhân cái thế có thể có để tìm cái đạo dễ làm, cho nên dùng sức thì ít mà kết quả lập được công danh. Thời có lúc đầy lúc vơi, việc có cái lợi cái hoạ, vật có cái sống cái chết. Nhà vua nếu vì ba điều ấy mà biểu lộ vẻ mặt vui hay giận thì những kẻ sĩ quý như vàng, vững như đá sẽ rời bỏ mình.

3.

Bậc thánh hiền ẩn giấu sâu vậy. Cho nên bậc vua sáng quan sát người ta mà không để cho người ta quan sát mình. Nếu hiểu rõ về chỗ Nghiêu không thể thành công một mình, Ô Hoạch không thể tự nhấc mình lên, Mạnh Bôn, Hạ Dục không thể tự thắng mình, nếu dùng pháp luật và thuật trị nước thì cái đạo quan sát hành động đầy đủ vậy.